هنجارگریزی در شعر نظامی افراطی نیست - وبلاگ دیجی سافت

به گزارش وبلاگ دیجی سافت، خبرنگاران در بوشهر، 21 اسفندماه در تقویم رسمی ایران، به نام روز بزرگداشت حکیم نظامی، ثبت شده است؛ روزی که سال جاری با رنگ و لعاب بیشتری همراه است و به جای یک روز، یک هفته به نام شاعر پاسی گو پاس داشته می شود. نظامی با تبحر و مهارتی که در سرودن منظومه های عاشقانه و حکیمانه داشت، شعر تمثیلی را در زبان فارسی به اوج رساند. بیراه نیست اگر نظامی را یکی از ارکان اصلی شعر پارسی بدانیم؛ او شاعری بود که در سده ششم هجری به سبک و سیاق خود پیش رفت و آثار شگرفی را به زبان شعر برای فارسی زبانان سراسر جهان به یادگار گذاشت. از همین روی است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال جاری بر آن شد تا با اختصاص هفته سوم اسفندماه برای بزرگداشت این شاعر بزرگ پارسی گوی، جایگاه ارزنده و مقام شامخ حکیم نظامی را به همگان یادآوری کند.

شاهکار نظامی، خمسه یا پنج گنج است که بیش از 30 سال از زندگانی شاعر صرف به نظم کشیدن آن شده که شامل پنج مثنوی مخزن الاسرار خسرو و شیرین لیلی و مجنون هفت پیکر و اسکندرنامه می شود. این آثار جزو بهترین نمونه های ادبیات غنایی ایران زمین هستند.

بشیر علوی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان بوشهر در معرفی بیشتر حکیم نظامی به خبرنگار ایبنا در بوشهر گفت: جمال الدین ابومحمد در سال های 535 هجری قمری و در گنجه به جهان آمد. خیلی زود پدر و مادر خود را از دست داد و تا جوانی هیچ وقت از گنجه خارج نشد.

داستان سرایی نظامی به قدری مجذوب کننده بوده که هنوز هم با گذشت سال های زیاد، شاهد الگوبرداری شاعران زیادی از سبک او هستیم. آثار نظامی شامل مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر، اسکندرنامه و دیوان قصاید و غزلیات بوده که هرکدام، دریایی از احساس و تخیلات ستودنی نظامی را شامل می شوند.

وی در ادامه به تشریح خمسه نظامی پرداخت و افزود: مخزن الاسرار نخستین مثنوی او بوده است. نگاه عرفانی نظامی در این کتاب مشهود است و مسلک خود را در پردازش به موضوع در این کتاب مشخص کرده است. نوشتن این مثنوی در میان سال های 561 تا 569 ایجاد شده است. خسرو و شیرین دیگر منظومه اوست که همان طور که از اسمش پیداست، این اثر زندگی خسرو و شیرین و رویداد عاشقانه آن را مورد بررسی قرار داده است و یکی از آثار عاشقانه و فوق العاده مجذوب کننده نظامی گنجوی محسوب می شود.

علوی با اشاره به اینکه لیلی و مجنون سومین مثنوی نظامی است، خاطرنشان کرد: این منظومه ماجرای عشق دو عاشق نابالغ را روایت می نماید. از آنجا که این اثر را در مدت چهارماه به اتمام رسانده، در میان آثار وی خاص است.

این منتقد ادبی و نویسنده بوشهری ادامه داد: هفت پیکر چهارمین منظومه نظامی است که با نام های بهرام نامه و هفت گنبد هم نامگذاری شده است. هفت پیکر مملو از رویدادهای تاریخی است که در دل آن می توانیم به موارد متعددی از تاریخ ایران دست یافت. یکی دیگر از آثار مشهور نظامی، اسکندرنامه است که از دو بخش اقبال نامه و شرف نامه تشکیل شده است. نظامی برای اسکندرنامه از منابع گوناگونی که درباره اسکندر وجود داشت، استفاده کرد و با ترکیب داستان های مختلف، توانست اثری را با 10 هزار و 500 بیت بسراید.

علوی، هنجارگریزی زبانی و آشنایی زدایی را یکی از اساسی ترین مفاهیم مطرح در نظریه نقد ادبی دانست و افزود: گریز از زبان هنجار و رهایی از کارکردهای ارجایی واژگان زبان به کمک صنایع بلاغی و عناصر زیبایی شناختی، باعث پیدایش زبان ادبی می شود؛ از این رو، می توان گفت هنجارگریزی به ویژه هنجارگریزی معنایی که ارتباط تنگاتنگی با علم بیان و صنایع ادبی به کاررفته در آن دارد، عامل مهمی در نوآوری ها و آفرینش های ادبی به ویژه شعر به شمار می آید؛ از این رو، شگرد هنر، همین آشنایی ز دایی است؛ یعنی سخت کردن ادراک بیان. هنجار گریزی، انحراف یا خروج از قواعد متعارف زبان است.

به گفته وی، با بررسی این شگرد در شعر شاعران می توان به ویژگی های خاص سبکی آثار شعری کلاسیک و معاصر نیز پی برد. کلمات و اتخاذ الفاظ و طرز تعبیر سبک به یک اثر ادبی از لحاظ صورت و معنی وجهه خاص خود را القا می کند و آن نیز به نوبه خویش وابسته به طرز تفکر گوینده یا نویسنده درباره حقیقت است. سبک در معنی عام خود عبارت است از تحقق ادبی یک نوع ادراک در جهان که خصایص اصلی محصول خویش را مشخص می سازد (بهار، 1369: ص چ تا د). بر این اساس می توانیم به شعر نظامی نگاهی کوتاه بیفکنیم.

این استاد دانشگاه تاکید کرد: توانایی شگرف نظانی در هنجارگریزی واژگانی و ابداع واژه های مرکب و ابداع واژه های اشتقاقی زیاد است. وی حتی در به کارگیری واژه ها و اصطلاحات عامیانه نیز دستی داشته است. هرچند که این اتفاق در شعر نظامی پربسامد نیست؛ ولی با همان کم کاربردی نیز در شعر وی نمایان است: کشاورز و گاوآهن و گاوکو/ کجا در چنین ده کند گاوهو (نظامی، 1387: 234)

نویسنده کتاب نیم قرن شعر بوشهر گفت: در زمینه ایماژ پرکاربردترین صور به کار رفته در شعر نظامی، تشبیه است که در صحنه های رزم و بزم در شعر وی کاربرد فراوانی داشته است. استعاره و کنایه در مرحله بعد بیشترین استفاده را در شعر نظامی داشته است. معمولا تشبیهات در شعر نظامی از عنصر زمینی و عادی گرفته می شود و در همنشینی با زبان ادبی، تبدیل به تصویری ادبی و شگرف و اعجاب انگیر می شود. در شعر زیر همین اتفاق افتاده است. وی با در نظر گرفتن یک امر عادی و قرار دادن آن در یک تصویر ادبی این بیت را می سراید: هزاران نرگس از چرخ جهان گرد/ فرو شد تا برآند یک گل زرد (همان: 342)

به عقیده علوی، انحراف از قوانین حاکم بر همنشینی واژه ها و به هم ریختن نحو جمله ها در زبان معمول و معیار، روشی است که نظامی برای رسیدن به زبان شعر از آن بهره می برد. در شعر نظامی، هنجارگریزی های نحوی عموما به منظور ساخت فعل جعلی و ساخت مصدرهای متعدد و جابه جایی مضاف و مضاف الیه و جابه جایی صفت و موصوف و حذف کسره و افزودن پسوند به کلمـات صورت می گیرد. می توان در خمسه او با مصادیق فراوانی از هنجارگریزی های نحوی روبه رو شد؛ تا جایی که باید عمده ی تلاش او را برای تشخص سبکی شعرش در همین مورد جست وجو کرد.

این نویسنده و منتقد ادبی ادامه داد: نوعی دیگر هنجارگریزی در شعر نظامی، هنجارگریزی برای یافتن معانی تازه است که در حقیقت ابداع او محسوب می شود. نظامی با تلاش خود در این زمینه، سبکی را به کار خود می افزاید که در زمره روش و هنجار زبانی وی به شمار می آید. بسکمک از ساز و ابزارهای شعر وی از همین رهگذر تولید و ایجاد شده است. این گونه کارها در حقیقت تلاش وی برای خدمت به زبان فارسی و توسعه آن است. گروهی بر آنند که نظامی در این زمینه راه افراط را طی کرده است، این حرف نمی تواند درست و علمی باشد؛ زیرا که زبان نظامی با حضور این مؤلفه آسیب ندیده و حتی با این کار سازوکار تازهی نیز به زبان افزوده شده است.

وی تاکید کرد: نظامی برای یافتن معانی تازه و ساخت ابداع در ترکیب سازی و گاهی تولید واژه تازه، افزون بر اینکه راه افراط را طی نکرده است، تولیدات زبابی نیز بسیار با ارزش و شیرین و کارساز است. به طور مثل در شعر زیر، واژه خارش در معنای جست وجو کردن ایجاد شده که با این کار علاوه بر اینکه ساخت واژه تازهی را ارائه داده است، از قدرت جانشینی زبان نیز بهره برده است: چو آن ترکیب را کردند خارش/ گزارنده چنین کردش گزارش.

علوی افزود: با این اوصاف، نظامی با هنجارگریزی زبانی و نحوی و ... راستا سالمی را طی کرده و در این زمینه راستای افراطی را پیشنهاد نداده است. اگر قرار باشد که به صورت ویژه و کارآمد به این راستا در یک تحقیق دانشگاهی کار کرد، باید از روش نقد فرمالیسم پیش رفت تا بتوان بر اساس آن به نتیجه درستی درباره هنجارگریزی های نظامی دست یافت و نکته مهم تر اینکه نظامی در آثار متاخرتر خود از این حرکت زبان بهره برده است؛ یعنی اینکه پختگی زبان نظامی از این منظر در آثار اولیه وی مانند مخزن الاسرار دیده نمی شود و رفته رفته به ویژه در هفت پیکر و خسرو و شیرین این شگرد زبانی به اوج خود می رسد.

این نویسنده و پژوهشگر ادبی تاکید کرد: بی شک این کار از سوی نظامی با علم و آگاهی و مطالعه قبلی اجرا شده و نتیجه تلاش و کارایی وی در سبک سازی و رویکرد شخصی دادن به اشعار خود است. تمامی تلاش نظامی در این زمینه همسو با محور زبان و ارائه دادن یک شگرد زبانی نوین محسوب می شود.